سنگ ادراری ، انواع ، علل ، تشخیص و درمان

سنگ های ادراری توده های سختی هستند که در مجاری ادراری تشکیل می شوند و ممکن است باعث درد، خونریزی یا عفونت یا انسداد جریان ادرار شوند.

سنگ‌های ریز ممکن است هیچ علامتی ایجاد نکنند، اما سنگ‌های بزرگ‌تر می‌توانند باعث درد شدید در ناحیه بین دنده‌ها و باسن در پشت شوند.

معمولاً آزمایش تصویربرداری و تجزیه و تحلیل ادرار برای تشخیص سنگ انجام می شود.

گاهی اوقات می توان با تغییر رژیم غذایی یا افزایش مصرف مایعات از تشکیل سنگ جلوگیری کرد.

سنگ هایی که خود به خود دفع نمی شوند با سنگ شکنی (استفاده از امواج ضربه ای برای شکستن سنگ ها) یا روش آندوسکوپی (استفاده از ابزارهای تخصصی برای مشاهده و عمل اندام های داخلی) برداشته می شوند.

سنگ های مجاری ادراری در کلیه شروع به تشکیل می کنند و ممکن است در حالب یا مثانه بزرگ شوند. بسته به اینکه سنگ در کجا قرار دارد، ممکن است سنگ کلیه، سنگ حالب یا سنگ مثانه نامیده شود.

هر ساله از هر ۱۰۰۰ بزرگسال در امریکا، ۱ نفر به دلیل وجود سنگ در دستگاه ادراری در بیمارستان بستری می شود. سنگ در میان سالمندان و افراد مسن بیشتر شایع است. اندازه سنگ ها می تواند بسیار کوچک باشد که با چشم غیر مسلح دیده نشود تا قطر ۲.۵ سانتی متر یا بیشتر. سنگ بزرگ و به اصطلاح شاخ گوزنی (به دلیل برجستگی های زیادش که شبیه شاخ گوزن است)، ممکن است تقریباً کل لگن (محفظه جمع آوری مرکزی کلیه) و لوله هایی که به داخل آن تخلیه می شوند (کالیس ها) را پر کند.

عفونت دستگاه ادراری ممکن است زمانی ایجاد شود که باکتری در ادراری که بالای یک انسداد جمع می‌شود گیر کند. هنگامی که سنگ ها برای مدت طولانی مجرای ادرار را مسدود می کنند، ادرار در لوله های داخل کلیه برگشت می یابد و باعث فشار بیش از حد می شود که می تواند باعث تورم کلیه (هیدرونفروز) و در نهایت آسیب به آن شود.

انواع سنگ های ادراری

سنگ ها از مواد معدنی موجود در ادرار ساخته شده اند که کریستال ها را تشکیل می دهند. گاهی اوقات کریستال ها تبدیل به سنگ می شوند. حدود ۸۵ درصد سنگ ها از کلسیم و بقیه از مواد مختلفی از جمله اسید اوریک، سیستین یا استروویت تشکیل شده اند. سنگ‌های استروویتی مخلوطی از منیزیم، آمونیوم و فسفات و نیز سنگ‌های عفونی نامیده می‌شوند، زیرا فقط در ادرار آلوده تشکیل می‌شوند.

علل ایجاد سنگ های مجاری ادراری

سنگ ممکن است به دلیل اشباع شدن بیش از حد ادرار با نمک هایی که می توانند سنگ ایجاد کنند یا به دلیل اینکه ادرار فاقد بازدارنده های طبیعی تشکیل سنگ است، تشکیل شود. سیترات چنین مهار کننده ای است ، زیرا به طور معمول به کلسیمی که اغلب در تشکیل سنگ نقش دارد، متصل می شود.

سنگ ها در میان افرادی که دارای اختلالات خاصی هستند (به عنوان مثال، پرکاری پاراتیروئید، کم آبی و اسیدوز توبولار کلیوی) و در میان افرادی که رژیم غذایی آنها سرشار از پروتئین حیوانی یا ویتامین C است یا آب یا کلسیم کافی مصرف نمی کنند، شایع تر است. افرادی که سابقه خانوادگی تشکیل سنگ دارند، بیشتر در معرض ابتلا به سنگ‌های کلسیمی هستند و بیشتر به آن مبتلا می‌شوند. افرادی که برای کاهش وزن تحت عمل جراحی قرار گرفته اند (جراحی چاقی) نیز ممکن است در معرض افزایش خطر تشکیل سنگ باشند.

به ندرت داروها (از جمله ایندیناویر) و مواد موجود در رژیم غذایی (مانند ملامین) باعث ایجاد سنگ می شوند.

علائم سنگ های مجاری ادراری

سنگ ها به خصوص سنگ های ریز، ممکن است هیچ علامتی ایجاد نکنند. سنگ های مثانه ممکن است باعث درد در قسمت تحتانی شکم شوند. سنگ هایی که حالب یا لگن کلیه یا هر یک از لوله های تخلیه کلیه را مسدود می کنند ممکن است باعث کمردرد یا قولنج کلیوی شوند.

قولنج کلیوی با یک درد متناوب آزاردهنده مشخص می شود، معمولاً در ناحیه بین دنده ها و لگن در یک طرف، که در سراسر شکم گسترش می یابد و اغلب به ناحیه تناسلی گسترش می یابد. درد به صورت موجی ظاهر می شود، به تدریج به شدت افزایش می یابد، سپس محو می شود، در حدود ۲۰ تا ۶۰ دقیقه. درد ممکن است از شکم به سمت کشاله ران یا بیضه یا واژن پخش شود.

علائم دیگر عبارتند از تهوع و استفراغ، بی قراری، تعریق و خون یا سنگ یا تکه سنگ در ادرار. ممکن است فرد تمایل به دفع مکرر ادرار داشته باشد، به خصوص زمانی که سنگ از حالب عبور می کند. گاهی اوقات لرز، تب، سوزش یا درد در هنگام ادرار، ادرار کدر و بدبو و تورم شکم رخ می دهد.

تشخیص سنگ های مجاری ادراری

• توموگرافی کامپیوتری (CT). پزشکان معمولاً به وجود سنگ در افراد مبتلا به قولنج کلیوی مشکوک هستند. گاهی اوقات پزشکان به وجود سنگ در افراد مبتلا به حساسیت در پشت و کشاله ران یا درد در ناحیه تناسلی بدون دلیل واضح مشکوک هستند. یافتن خون در ادرار از تشخیص حمایت می کند، اما همه سنگ ها باعث ایجاد خون در ادرار نمی شوند. گاهی اوقات، علائم و یافته های معاینه فیزیکی به قدری متمایز است که نیازی به آزمایش های اضافی نیست، به ویژه در افرادی که قبلاً سنگ های مجاری ادراری داشته اند. با این حال، اکثر افراد درد زیادی دارند و علائم و یافته‌هایی دارند که باعث می‌شود سایر علل درد به اندازه کافی محتمل به نظر برسند که آزمایش برای رد این علل دیگر ضروری است. پزشکان باید سنگ ها را از سایر علل احتمالی درد شدید شکمی از جمله موارد زیر متمایز کنند:
• پریتونیت، که ممکن است در اثر آپاندیسیت، حاملگی خارج رحمی یا بیماری التهابی لگن ایجاد شود.
• بیماری حاد کیسه صفرا
• انسداد روده
• پانکراتیت
• تشریح آنوریسم آئورت

سی تی اسکن حلزونی (که به آن مارپیچ نیز گفته می شود) بدون استفاده از ماده حاجب رادیواپک معمولاً بهترین روش تشخیصی است. سی تی می تواند سنگ را شناسایی کند و همچنین میزان مسدود شدن دستگاه ادراری را نشان دهد. سی تی همچنین می تواند بسیاری از اختلالات دیگر را که می توانند باعث ایجاد درد مشابه و ناشی از سنگ شوند، شناسایی کند.

عیب اصلی سی تی این است که افراد را در معرض تشعشع قرار می دهد. با این حال، این خطر زمانی که علل احتمالی شامل یک اختلال جدی دیگر مانند آنوریسم آئورت یا آپاندیسیت باشد که با CT تشخیص داده می شود، محتاطانه به نظر می رسد. امروزه معمولاً از دستگاه‌ها و روش‌های جدید CT استفاده می‌شود که قرار گرفتن در معرض تابش را محدود می‌کنند.

• سونوگرافی جایگزین سی تی است و افراد را در معرض اشعه قرار نمی دهد. با این حال، سونوگرافی، در مقایسه با سی تی اسکن، اغلب سنگ‌های کوچک (به‌ویژه زمانی که در حالب قرار دارند)، محل دقیق انسداد مجاری ادراری و سایر اختلالات جدی که می‌توانند باعث علائم شوند را از دست می‌دهد.
• اشعه ایکس از شکم افراد را در معرض تشعشعات بسیار کمتری نسبت به CT قرار می دهد، اما اشعه ایکس در تشخیص سنگ دقت بسیار کمتری دارد و فقط می تواند سنگ های کلسیمی را نشان دهد. هنگامی که پزشکان به وجود سنگ کلسیمی در فرد مشکوک می شوند، اشعه ایکس جایگزینی برای تایید وجود سنگ یا دیدن میزان عبور سنگ از حالب است.
• اوروگرافی دفعی یا داخل وریدی (که قبلاً اوروگرافی داخل وریدی یا پیلوگرافی داخل وریدی نامیده می شد) مجموعه ای از اشعه ایکس است که پس از تزریق داخل وریدی ماده حاجب رادیوپاک گرفته می شود. این آزمایش می تواند سنگ ها را تشخیص دهد و به طور دقیق میزان مسدود شدن دستگاه ادراری را تعیین کند، اما زمان بر است و خطرات قرار گرفتن در معرض ماده حاجب (مثلاً واکنش آلرژیک یا بدتر شدن نارسایی کلیه) را در بر می گیرد. اگر سی تی یا سونوگرافی در دسترس باشد، پزشکان به ندرت از اوروگرافی دفعی برای تشخیص سنگ استفاده می کنند.
• آزمایش ادرار معمولاً انجام می شود. ممکن است خون یا چرک را در ادرار نشان دهد، خواه علائم وجود داشته باشد یا نباشد.

تعیین نوع سنگ ادراری

برای افراد مبتلا به سنگ های تشخیص داده شده، پزشکان اغلب آزمایش هایی را برای تعیین نوع سنگ انجام می دهند. بیماران باید تلاش کنند تا سنگ های عبور داده شده را بازیابی کنند. آنها می توانند سنگ ها را با صاف کردن تمام ادرار از طریق فیلتر کاغذی یا توری بازیابی کنند. سنگ های یافت شده قابل تجزیه و تحلیل هستند. بسته به نوع سنگ، آزمایش ادرار و خون ممکن است برای اندازه گیری سطح کلسیم، اسید اوریک، هورمون ها و سایر موادی که ممکن است خطر تشکیل سنگ را افزایش دهند، ضروری باشد.

پیشگیری از سنگ های مجاری ادراری

در فردی که برای اولین بار سنگ کلسیمی را دفع می کند، احتمال تشکیل سنگ دیگر در عرض یک سال حدود ۱۵ درصد، در عرض ۵ سال ۴۰ درصد و در عرض ۱۰ سال ۸۰ درصد است. اقدامات برای جلوگیری از تشکیل سنگ های جدید بسته به ترکیب سنگ های موجود متفاوت است.

نوشیدن مقادیر زیادی مایعات حدود ۸ تا ۱۰ لیوان ۳۰۰ میلی لیتری در روز برای پیشگیری از همه سنگ ها توصیه می شود. افراد باید مایعات کافی بنوشند تا بیش از ۲ لیتر ادرار در روز تولید کنند. سایر اقدامات پیشگیرانه تا حدودی به نوع سنگ بستگی دارد.

سنگ های کلسیمی

افراد مبتلا به سنگ های کلسیمی ممکن است به بیماری به نام هیپرکلسیوری مبتلا شوند که در آن کلسیم اضافی از طریق ادرار دفع می شود. برای این افراد، اقداماتی که باعث کاهش میزان کلسیم در ادرار می شود می تواند به جلوگیری از تشکیل سنگ های جدید کمک کند.

یکی از این معیارها رژیم غذایی کم سدیم و پر پتاسیم است. مصرف کلسیم باید تقریباً نرمال باشد – ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ میلی گرم در روز (حدود ۲ تا ۳ وعده لبنیات در روز). اگر رژیم غذایی حاوی کلسیم بسیار کمی باشد، خطر تشکیل سنگ جدید در واقع بیشتر است، بنابراین افراد نباید سعی کنند کلسیم را از رژیم غذایی خود حذف کنند. با این حال، افراد ممکن است نیاز داشته باشند از منابع کلسیم اضافی مانند آنتی اسیدهای حاوی کلسیم اجتناب کنند.

دیورتیک های تیازیدی مانند کلرتالیدون یا اینداپامید نیز غلظت کلسیم در ادرار را در چنین افرادی کاهش می دهند. سیترات پتاسیم ممکن است برای افزایش سطح پایین سیترات ادرار، ماده ای که تشکیل سنگ کلسیم را مهار می کند، تجویز شود. محدود کردن پروتئین حیوانی رژیم غذایی ممکن است به کاهش کلسیم ادرار و خطر تشکیل سنگ در بسیاری از افراد مبتلا به سنگ های کلسیمی کمک کند.

سطح بالای اگزالات در ادرار، که به تشکیل سنگ کلسیم کمک می کند، ممکن است به دلیل مصرف بیش از حد غذاهای حاوی اگزالات مانند ریواس، اسفناج، کاکائو، آجیل، فلفل، و چای یا برخی اختلالات روده ای باشد. (انواع جراحی کاهش وزن). سیترات کلسیم، کلستیرامین و رژیم غذایی کم چربی و مواد غذایی حاوی اگزالات ممکن است به کاهش سطح اگزالات ادرار در برخی افراد کمک کند. پیریدوکسین (ویتامین B6) باعث کاهش میزان اگزالات در بدن می شود.

در موارد نادر، زمانی که سنگ‌های کلسیمی ناشی از هیپرپاراتیروئیدیسم، سارکوئیدوز، مسمومیت ویتامین D، اسیدوز توبولار کلیوی یا سرطان باشد، اختلال زمینه‌ای باید درمان شود.

سنگ های اسید اوریک

سنگ های اسید اوریک تقریباً همیشه به دلیل سطح اسید بیش از حد در ادرار ایجاد می شوند. سیترات پتاسیم باید به همه افرادی که دارای سنگ های اسید اوریکی هستند داده شود تا ادرار قلیایی شود و سطوح بالای اسیدی که باعث ایجاد سنگ های اسید اوریکی می شود خنثی شود. گاهی ممکن است از رژیم غذایی کم پروتئین حیوانی یا آلوپورینول برای کاهش سطح اسید اوریک در ادرار استفاده شود. حفظ مقدار زیاد مایعات نیز بسیار مهم است.

سنگ سیستین

سنگ های استروویت

افراد مبتلا به سنگ‌های استروویت مکرر ممکن است نیاز به مصرف مداوم آنتی‌بیوتیک برای جلوگیری از عفونت‌های دستگاه ادراری داشته باشند. اسید استو هیدروکسامیک نیز ممکن است در افراد مبتلا به سنگ استروویت مفید باشد.

درمان سنگ های مجاری ادراری

• داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی یا مواد افیونی در صورت نیاز برای تسکین درد
• گاهی اوقات برداشتن سنگ

سنگ های کوچکی که علائم، انسداد مجاری ادراری یا عفونت ایجاد نمی کنند، معمولاً نیازی به درمان ندارند و اغلب خود به خود از بین می روند. سنگ‌های بزرگ‌تر (بیش از ۵ میلی‌متر) و سنگ‌هایی که به کلیه نزدیک‌تر هستند، کمتر به خودی خود دفع می‌شوند. برخی از داروها (تامسولوسین یا مسدود کننده های کانال کلسیم) ممکن است احتمال عبور خود به خود سنگ را افزایش دهند.

مسکن درد

درد قولنج کلیوی ممکن است با داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی تسکین یابد. اگر درد شدید باشد، گاهی اوقات به مسکن و آرام بخش های بسیار قوی نیاز است.

استراتژی های عبور از سنگ

نوشیدن مایعات زیاد یا دریافت مقادیر زیادی مایعات به صورت داخل وریدی برای کمک به دفع سنگ توصیه شده است، اما مشخص نیست که این روش مفید باشد. مسدود کننده های آلفا آدرنرژیک (مانند تامسولوسین) ممکن است به دفع سنگ کمک کنند. پس از دفع سنگ، هیچ درمان فوری دیگری لازم نیست.

روش های بای پس سنگ ادراری

گاهی اوقات وقتی انسداد شدید است، پزشکان یک لوله موقت (استنت) را در حالب قرار می دهند تا سنگ انسداد را دور بزند. پزشکان یک ابزار مشاهده تلسکوپی (سیستوسکوپ، نوعی آندوسکوپ) را وارد مثانه کرده و استنت را از طریق سیستوسکوپ و به دهانه حالب عبور می دهند. استنت از کنار سنگ مانع عبور داده می شود. استنت در جای خود باقی می ماند تا زمانی که بتوان سنگ را خارج کرد (مثلاً با جراحی).

روش دیگر، پزشکان ممکن است انسداد را با وارد کردن یک لوله تخلیه از پشت به کلیه (لوله نفروستومی) تخلیه کنند.

دفع سنگ

سنگ شکنی با استفاده از امواج شوک(ESWL). اغلب می تواند برای شکستن سنگی در لگن کلیه یا قسمت فوقانی حالب به قطر ۱ سانتی متر یا کمتر استفاده شود. در این روش، امواج ضربه ای که توسط یک مولد امواج صوتی به بدن هدایت می شود، سنگ را می شکند. سپس تکه های سنگ در ادرار دفع می شوند. گاهی اوقات، سنگ را با فورسپس گرفته و با استفاده از آندوسکوپ (لوله مشاهده) از طریق یک برش کوچک در پوست خارج می‌کنند، یا می‌توان سنگ را با استفاده از پروب دستگاه لیتوتریپسی به قطعات خرد کرده و سپس قطعات را در ادرار دفع کرد. گاهی اوقات از لیزر برای شکستن سنگ استفاده می شود. هنگامی که از لیزر استفاده می شود، این روش لیتوتریپسی با لیزر هولمیوم نامیده می شود.

یورتروسکوپ (تلسکوپی کوچک ، نوعی آندوسکوپ) را می توان از طریق مثانه و بالا رفتن از حالب ، وارد مجرای ادرار کرد تا سنگ های کوچک در قسمت پایینی حالب را که نیاز به برداشتن دارند برداشته شود. در برخی موارد، یورتروسکوپ می‌تواند همراه با دستگاهی برای شکستن سنگ‌ها به قطعات کوچک‌تر استفاده شود که می‌توانند با یورتروسکوپ برداشته شوند یا در ادرار دفع شوند (روشی به نام سنگ شکنی داخل بدنی). معمولاً لیتوتریپسی با لیزر هولمیوم استفاده می شود. در این روش از لیزر برای شکستن سنگ استفاده می شود.

نفرولیتوتومی. از راه پوست ممکن است برای برداشتن برخی از سنگ های کلیوی بزرگتر استفاده شود. در نفرولیتوتومی از راه پوست، پزشکان یک برش کوچک در پشت فرد ایجاد می‌کنند و سپس یک لوله دید تلسکوپی (به نام نفروسکوپ، نوعی آندوسکوپ) را وارد کلیه می‌کنند. پزشکان یک کاوشگر را از طریق نفروسکوپ وارد می کنند تا سنگ را به قطعات کوچکتر بشکند و سپس قطعات را خارج کنند (نفرولیتوتریپسی).

قلیایی کردن ادرار. (به عنوان مثال، با مصرف خوراکی سیترات پتاسیم به مدت ۴ تا ۶ ماه) ممکن است گاهی اوقات سنگ های اسید اوریک را به تدریج حل کند. انواع دیگر سنگ ها را نمی توان با این روش حل کرد.

جراحی برداشتن سنگ. گاهی اوقات برای سنگ های بزرگتر که باعث انسداد می شوند ، جراحی برداشتن سنگ مورد نیاز است.

جراحی آندوسکوپی. معمولاً برای برداشتن سنگ های استروویت از جراحی آندوسکوپی استفاده می شود. تا زمانی که سنگ های عفونت به طور کامل حذف نشوند، آنتی بیوتیک ها برای درمان عفونت های ادراری مفید نیستند.

استنت گذاری حالب. عبارت است از قرار دادن یک لوله توخالی نرم برای کمک به تخلیه ادرار از کلیه به مثانه. استنت حالب ممکن است برای یک یا دو هفته پس از انجام عملی برای برداشتن سنگ ضروری باشد. تحریک ناشی از سنگ یا عمل برداشتن می تواند باعث التهاب حالب شود. استنت به رفع التهاب کمک می کند.